De Titanic die zonk in 1943

Nazi-propaganda minister Joseph Goebbels was regisseur James Cameron ruim 50 jaar voor met ambitieuze plannen voor een film over de Titanic-ramp. In 1943 kwam de film op ramkoers uit. De metafoor van de scheepsramp bleek in meerdere opzichten van toepassing op de film zelf.

Door Eelko Schmeits

Wanneer men het lot probeert in te denken dat het schip Titanic en zijn passagiers in 1912 was beschoren, is het moeilijk voorbij te gaan aan de impact van de film Titanic (1997). Of de film historisch accuraat was of niet, deze met Oscars overladen film gaf een nieuwe, zelfs bepalende cinematografische dimensie aan de collectieve herinnering van de historische ramp.

Probeer Leonardo en Kate uit je gedachten te houden denkend aan de Titanic, het is nog niet eens zo eenvoudig.

De ironie van de geschiedenis

In de obscure wateren van de filmgeschiedenis ligt het wrak van een Duitse filmversie uit 1943. Deze film vertoont opvallende parallellen met de versie van 1997. Bepaalde verhaallijnen lijken sterk op elkaar. De historische context van deze film spreekt eveneens tot de verbeelding. Titanic (1943) is een film met een verborgen geschiedenis, letterlijk en figuurlijk verbonden met de tragiek van de Tweede Wereldoorlog, en toonbeeld van hoe megalomane ambities averechts kunnen uitpakken. Hoe het thema van een film – het zinken van de Titanic – ironisch genoeg ook van toepassing is op de film zelf.

Een gezonken film

Gedurende WOII rolden talloze anti-Britse propagandafilms uit de Duitse filmfabriek. Instigator Joseph Goebbels zag voor ogen dat een verfilming van de ramp met de Titanic het ideale vehikel zou zijn voor het afschilderen van Engeland als een natie in zwang van zelfvernietigende kapitalistische excessen.

De film moest het vlaggenschip worden van de Duitse propagandafilm. Kosten noch moeite werden gespaard.

De moeizame productie van deze ambitieuze film voorspelde echter niet veel goeds. Herbert Selpin (1902-1942), die door Goebbels was aangewezen om de film te regisseren, kon zich niet verenigen met het pamflettistische scenario, en was zelfs zo onvoorzichtig tegenover de filmcrew kritiek te uiten op de Duitse marine.

Selpin werd door de Gestapo gevangen genomen en op 31 juli 1942 zou hij volgens de officiële lezing van de Nazi-autoriteiten zelfmoord hebben gepleegd in zijn cel. Waarschijnlijk heeft Selpin de hoogste tol moeten betalen voor zijn vrijmoedige uitspraken.

Hitler en Goebbels op de set van Titanic (foto: Bundesarchiv)

In de ban

Na de dood van Selpin werd een andere minder getalenteerde filmmaker aangetrokken om de film af te maken. Deze allesbehalve ideale omstandigheden zullen vast hebben bijgedragen aan de onevenwichtige kwaliteit van het eindproduct. Goebbels maakte zich in de tussentijd niet alleen zorgen over de merites van de film. Hij maakte zich zorgen over het mogelijk averechtse effect van de massapaniek scenes op het Duitse filmpubliek, dat in het dagelijkse leven al te lijden had van de luchtaanvallen van de geallieerden.

De première vond curieus genoeg plaats in Parijs, 1943. Vervolgens besloot Goebbels de film terug te trekken uit de distributie. Pas in 1949, vier jaar na afloop van WOII, zou de film op een bescheiden schaal vertoond worden in Duitsland. Om vervolgens in de ban te worden gedaan door de geallieerde mogendheden. Pas in 2005 verscheen een ongecensureerde versie op dvd.

Twee scenes uit de nazipropagandafilm Titanic uit 1943. (foto’s: Flickr/Puppetmister)

Het schip dat twee keer zonk

Om de filmische illusie van de Titanic-ramp op het witte doek zo realistisch mogelijk te laten overkomen, werden diverse scenes opgenomen op een bestaand passagiersschip, de Cap Arcona. Het schip gold sinds de waterlating in 1927 als een van de grootste en luxueuze passagiersschepen van Duitsland. Gedurende WOII werd het schip ingezet in dienst van het leger. De scenes die op het dek van het schip werden gefilmd – mensen die in paniek overboord springen – zijn huiveringwekkende beelden in de wetenschap dat enige jaren later daadwerkelijk mensen in doodsangst overboord zouden springen van datzelfde schip. Op de valreep van de Duitse capitulatie werd de Cap Arcona dat geankerd was in de Lübecker Bocht, gebombardeerd door de Royal Airforce. We schrijven 3 mei 1945.

Wat de Britten schijnbaar niet wisten, was dat ongeveer 5.000 gevangenen afkomstig van het concentratiekamp Neuengamme aan boord van het schip waren. In een wanhopige poging de waarheid omtrent concentratiekampen te verdoezelen, waren de gevangenen door de SS in allerhaast uit het kamp gedeporteerd en naar het schip gejaagd. Slechts 350 gevangenen overleefden het bombardement.

Zo werd het schip dat als decor diende voor een anti-Britse propagandafilm over het zinken van een schip door Britse ‘onkunde’, gebombardeerd door dezelfde Britten. ‘Friendly fire’ is de eufemistische benaming voor deze uiterst wrange vergissing.

• Aflevering van Andere Tijden over de Ramp met de Cap Arcona
• The Titanic in myth and memory (2004) Tim Bergfelder, Sarah Street (Google Books)
• De hele film Titanic (1943) is in deze afspeellijst te bekijken:

foto’s Wikimedia en  Flick