Geen categorie

Eelko Schmeits kijkt Netflix
The Queen’s Gambit

Er zijn van die schaakpuristen voor wie het een sport is scènes in films en tv-series te spotten waarin nogal een loopje wordt genomen met de basisbeginselen van het schaakspel. Talrijk zijn de scenes met verkeerd gedraaide borden, stukken die volgens mysterieuze wetten bewegen, en het uitroepen van schaakmat terwijl men zelf schaak staat (Schaak! Schaakmat!). Als je er op gaat letten is dat tamelijk funest voor het in fictie zo noodzakelijke mechanisme van suspension of disbelief.

Zelfs als de regels van het schaken worden nageleefd, dan nog is het getoonde spel vaak gespeend van enige waarschijnlijkheid. Volgens Hollywoodlogica eindigt iedere schaakpartij als vanzelfsprekend met een verpletterend schaakmat komende uit het niets, waarbij de winnaar een triomfantelijke grijns niet kan onderdrukken en de verliezer verbijsterd naar het bord kijkt na die ene briljante matzet die hij/zij natuurlijk nóóit had zien aankomen.

Zelfs Ingmar Berman maakte fouten. Max von Sydow speelt met wit tegen Magere Hein in *Het zevende zegel* (1957). Wat klopt er niet in het plaatje?

Natuurlijk zijn er ook films waarin het schaken serieus wordt genomen, het zijn dan ook films waarin het schaken én de schaker een belangrijke rol spelen. Tot dat lijstje behoren onder meer Searching for Bobby Fischer (1993) over het wonderkind Samuel Waitzkin, The Luzhin Defence (2000) naar de roman van Nabokov, en Pawn Sacrifice (2014) over Bobby Fischer, allen de moeite van het bekijken waard.

Nu is er dan The Queen’s Gambit, een mini-serie te zien op Netflix, gebaseerd op de gelijknamige roman van Walter Tevis, gepubliceerd in 1983. The Queen’s Gambit is een onverwacht succes. In behoorlijk veel landen, verspreid over diverse continenten, is The Queen’s Gambit op dit moment van schrijven de best bekeken serie. Het succes heeft inmiddels zelfs al geleid tot een bescheiden schaakhype. De serie inspireert kijkers om schaken te leren, of voor mensen die het spelletje al een tijdje niet meer hadden gespeeld om het bord en de stukken toch weer eens af te stoffen.

Het schaakelement wordt in The Queen’s Gambit met zorg en kennis van zaken belicht. Niemand minder dan Garri Kasparov fungeerde als adviseur om ‘de ziel van het schaken’ recht te doen, zoals hij zelf zijn opdracht onder woorden bracht. Kasparov struinde door de schaakgeschiedenis om partijen te vinden die geschikt waren om te verweven in het narratief van The Queen’s Gambit. Soms bedacht hij zelfs fraaie fantasievariaties op bestaande partijen om recht te doen aan de beschrijvingen van Walter Tevis in de originele roman. Voor schaakhistorici is The Queen’s Gambit zodoende een feest der herkenning gezien de staalkaart aan bijzondere schaakjuweeltjes. Neem bijvoorbeeld de partij die hoofdpersonage Beth Harmon speelt tegen het personage Harry Beltik. Het is een partij die gekenmerkt wordt door een briljant stukoffer en die daadwerkelijk ooit gespeeld is. Model staat de partij tussen Rashid Nezhmetdinov en Genrikh Kasparian, gespeeld in 1955 in Riga, in de hoogtijdagen van de Sovjet-dominantie in het schaken.

Wit is aan zet. Wat is de winnende zet? Het juiste antwoord staat beneden dit artikel.

Het raamwerk van The Queen’s Gambit is typisch die van een klassieke Bildungsroman. We volgen het lange en moeilijke pad van de fictieve Amerikaanse schaakster Beth Harmon op haar weg naar glorie. Van Rags to riches, van introvert weesmeisje tot een zelfverzekerde jonge vrouw. Of in schaaktermen, van solitaire pion tot (gepromoveerde) koningin. Het is zeker een wat clichématig stramien, maar het interessante is dat de kijker toch steeds weer op het verkeerde been wordt gebracht met de kleine variaties her en der, die het verhaal in een onverwachte richting stuwen, als een schaakpartij die na een boekopening plotseling in een obscure variant verzeild raakt, en uiteindelijk niet meer theoretisch is te noemen.

De eerste aflevering bijvoorbeeld zet een bepaalde toon voor de rest van de serie, duister, verstikkend, Dickensiaans met een vleugje gothic. Het is de eerste kennismaking met de jonge Beth in het weeshuis, overlevende van een auto-ongeluk waar haar alleenstaande moeder het leven liet. Korte flashbacks maken duidelijk dat het ongeluk geen ongeluk was, maar een wanhoopspoging van haar moeder om haar eigen leven te nemen, en tegelijkertijd dat van haar dochter. Wat haar moeder tot die wanhoopsdaad bracht blijft voor de rest van de serie in mist gehuld, maar duidelijk wordt dat de moeder kampte met psychische problemen. In het verhaal wordt verder niet gesproken over het gebeurde, zeker niet door Beth zelf, ze praat nauwelijks als jong meisje, louter staccato zinnetjes. Ze observeert haar omgeving, lijkt het te willen analyseren, maar kan en/of wil niet een ‘sociaal dier’ zijn. Ze blijft aldoor een buitenstaander, als een buitenaardse die op een vreemde planeet probeert te overleven. Ze doet dan soms ook denken aan het personage Thomas Jerome Newton uit de roman The Man who fell to Earth, ook geschreven door Walter Tevis.

Stof genoeg voor een fatalistische tragedie, maar de verrassing is dat die verwachting niet wordt ingelost. En dat is knap gedaan. De Bildung van Beth is onlosmakelijk verbonden met haar wording als groots schaakster. In het schaken ervaart ze schoonheid. En het schaken geeft haar een veilig gevoel van controle. Het schaakbord met de 64 velden is haar eigen koninkrijk. In zekere zin is schaken een vorm van escapisme, maar het schaken brengt haar tegelijkertijd ‘onder de mensen’. Er ontstaat een zekere mate van kameraadschap met sommige van haar schakende opponenten (louter jongemannen, die ze allemaal weet te verslaan) en er zijn zelfs momenten van voorzichtige, maar ook wat ongemakkelijke romantiek.

Haar hang naar escapisme wordt bijna letterlijk gevoed door haar verslaving aan pillen en alcohol. Die verslaving begint al in het weeshuis. Het is een dagelijkse ritueel in het huis, het toedienen van kalmeringsmiddelen aan de weesjes, waarschijnlijk om ze rustig en dociel te houden, wat in werkelijkheid ook common practice was in weeshuizen in het Amerika van de jaren ’50 en ’60. Het doet een beetje denken aan de praktijken in One flew over the Cuckoo’s nest. De groene pillen in The Queen’s Gambit krijgen van de scenarioschrijvers het etiket mee van het fictieve geneesmiddel Xanzolam. Volgens een Newsweek-artikel waren die groene pillen vroeger daadwerkelijk verkrijgbaar onder de merknaam Librium (chloordiazepoxide). Het extreem verslavende Librium werd in de jaren ’60 massaal voorgeschreven voor het onderdrukken van (extreme) angsten en slapeloosheid, vooral bij (huis)vrouwen die met spanningen kampten in het vlotte moderne leven.

Voor Beth had het groene pilletje een bijzondere psychoactieve hallucinerende bijwerking; een bijna psychedelisch roes waarin ze schaakborden zag verschijnen op plafonds, en stukken puur door haar verbeeldingskracht heen en weer kon bewegen; Bijna eindeloos manoeuvrerend in haar obsessieve staat, om zoek naar die ene schitterende variatie. Deze specifieke psychoactieve werking van de groene pillen is natuurlijk voor een gedeelte ontsproten uit de fantasie van Tevis en de schrijvers van The Queen’s Gambit, een handig visueel vehikel om de obsessieve creatieve werking van een ‘schaakbrein’ aanschouwelijk te maken. Want obsessief bezig zijn met schaken is vaak maniakaal en vereist bovendien buitengewone concentratie en creatief oplossingsvermogen. Een dergelijke staat van obsessie verhoogt natuurlijk het risico van zelfverwaarlozing en vervreemding van de realiteit van alledag. The Queen’s Gambit laat mooi zien hoe de dun de draad is waarop Beth balanceert, en hoe ze uiteindelijk toch de veilige overkant weet te bereiken.